2017 Rok Rzeki Wisły

Rok 2017 ogłoszono Rokiem Rzeki Wisły. Warto więc spojrzeć na jej warszawską historię, plany gospodarcze oraz na przyrodę.

Wisła od zarania dziejów wpływała znacząco nie tylko na rozwój gospodarczy, ale i kulturalny całego kraju. Już we wczesnym średniowieczu odgrywała rolę ważnego szlaku handlowego, którym spławiano sól, zboże, drewno oraz kamień budowlany. W późniejszym okresie, tj. na początku XVIII w., jej dopływy Narew, Bzura i Pilica zostały połączone kanałami z systemem rzek sąsiednich, w wyniku czego Warszawa stała się ważnym ośrodkiem handlowym między Dnieprem a Odrą. Prężny rozwój warszawskiej drogi wodnej zaowocował w II poł. XIX w. powstaniem z inicjatywy Andrzeja Zamoyskiego Przedsiębiorstwa Żeglugi Parowej na Wiśle w granicach dzisiejszego Solca.

W granicach administracyjnych obecnej Warszawy znajduje się 28-kilometrowy odcinek środkowego biegu dużej, dzikiej nizinnej rzeki, który wywarł ogromny wpływ na rozwój cywilizacyjny stolicy. Rejon Mostu Śląsko-Dąbrowskiego to charakterystyczny 350-metrowy niespotykany nigdzie indziej odcinek w jej środkowym biegu. Tutaj powstał utworzony przez rzekę „przyczółek praski”, dodatkowo zwężony w II poł. XIX w. nasypem mostu Kierbedzia oraz wałami przeciwpowodziowymi. W niedługim okresie czasu budowle wodne doprowadziły do powstania „gorsetu warszawskiego” Wisły, który wraz z dynamiką płynącej rzeki doprowadził do nasilenia erozji dennej i obniżenia dna rzeki.

Z racji tego, że królowa polskich rzek ma charakter śnieżno-deszczowy, jeżeli chodzi o jej sposób zasilania w wodę, towarzyszą jej często duże wezbrania powodziowe. Największe, katastrofalne wezbrania powodziowe w XIX i XX w. występowały średnio co trzy lata. Największy poziom wód powodziowych w dziejach Warszawy zanotowano po raz pierwszy 29.08.1813 r. Poziom Wisły osiągnął wtedy 804 cm, a woda zalała Pragę aż do Białołęki, a na lewym brzegu doszła do ul. Furmańskiej i do Dolnych Łazienek. Wtedy też zniknęła bezpowrotnie „Kępa Polkowska”, położona na środku rzeki, na wprost Starego Miasta. Druga niszczycielska powódź przyszła w lipcu 1844 r., poziom wody osiągnął niebotyczny poziom 855 cm. Natomiast najniższe wartości zanotowano w grudniu 1959 r. i czerwcu/lipcu 1992 r.

Współczesny przebieg rzeki w Warszawie został uformowany w 1880 r. wg proj. J. Kościenieckiego.

Aktualnie uregulowane koryto zostało w latach 70. XIX w. na potrzeby żeglugi rzecznej. Statki parowe kursowały do Włocławka i Płocka od wiosny do jesieni. W 1871 r. Spółka Żeglugi Parowej została rozwiązana, które następnie przejął M. Fajans. Marginalizacja nieuregulowanej rzeki doprowadziła do tego, że w II poł. XIX w. w pobliżu mostu Kierbedzia funkcjonowała wyłącznie jedyna przystań pasażerska. Istniało jeszcze wtedy w Warszawie kilka skromnych portów towarowo-handlowych m.in. na: Saskiej Kępie, Czerniakowie

i Pradze, ale nie odgrywały one znaczącej roli w wymianie towarowej Warszawy. Przełom nastąpił dopiero w 1902 r. kiedy to zanotowano prawdziwy boom na żeglugę turystyczną po Wiśle – zwłaszcza w okresie świątecznym, kiedy po rzece kursowało naraz 30 statków odpływających z centrum w kierunku Bielan. W 1911 r. M. Fajans uruchomił nawet 58-metrowy luksusowy statek pasażerski „Pan Tadeusz”, który pływał pierwotnie do Płocka

i zabierał na pokład 400 pasażerów.

Przed 1939 r. przystąpiono do budowy kanału żeglugowego, który miał połączyć Wisłę i Bug, a na Żeraniu miał do tego celu powstać nowoczesny port o charakterze tranzytowo-przemysłowym. Po II wojnie światowej pod koniec lat 40. XX w. w Warszawie uruchomiono ruch barek na trasie: Warszawa-Gdańsk-Warszawa i Warszawa-Puławy-Warszawa. Później też otwarto żeglugę pasażerską na trasie Warszawa-Płock-Gdańsk-Warszawa, gdzie kursował popularny w tamtym czasie statek „Belgia”.

Załamanie najtańszego transportu wodnego w stolicy nastąpiło w latach 1975-1977, kiedy spadła ilość przewożonych ładunków i pasażerów z 35,4 do 23,1 tys. Nie powiódł się również ambitny „gierkowski” plan uregulowania Wisły w rejonie aglomeracji województwa stołecznego, który zakładał wszechstronne uporządkowanie stosunków wodnych połączone

z intensyfikacją wykorzystania rzeki do potrzeb transportowych wzorem Niemiec, Francji, Holandii, Austrii, Węgier i Rumunii. Jeden z projektów „ożywienia” Wisły jako drogi wodnej, zatwierdzony uchwałą na XII Plenum KC PZPR, zakładał, że w ciągu 20 lat powstanie 30 wielkich zbiorników retencyjnych i kilkadziesiąt mniejszych o charakterze rolniczym.

Projekt zakładał, że w wyniku budowy stopni wodnych od Oświęcimia do Gdańska rzeka będzie spławna przez cały rok. Specjaliści wyliczyli nawet, że ok. roku 2000-2001 Wisłą będzie się przewozić rocznie ok. 110 mln ton towarów. Z myślą o zagospodarowaniu Wisły pod koniec XIX w. przystąpiono do budowy w odnodze rzeki portu Czerniakowskiego. W porcie mieściła się także Warszawska Stocznia Rzeczna. Port Czerniakowski służył również jako tzw. port zimowy.

Drugi duży port o charakterze handlowo-towarowym powstał w Warszawie dopiero po II wojnie światowej. Na jego lokalizację wybrano północną, przemysłową dzielnicę Miasta - Pragę Północ. Na 520-kilometrze Wisły, nad wybudowanym i oddanym w 1963 r. Kanałem Żerańskim, który wchodził w skład koncepcji Warszawskiego Węzła Wodnego. Port miał powierzchnię 30 ha i na jego terenie był utrzymywany stały poziom wody od 2,6 do 3 m we wszystkich basenach dzięki specjalnej śluzie komorowej, która znajdowała się przy wejściu do portu od strony Wisły oraz stopniowi wodnemu w Dębem. Port specjalizował się w przeładunku piasku, żwiru oraz innych kruszyw dostarczanych droga wodną do lokalizowanych tutaj Zakładów Prefabrykacji „Faelbet”. Działalność portu trwała zaledwie 26 lat i zakończyła się pod koniec 1989 r. Natomiast jeszcze wcześniej, bo w 1951 r. powstały Warszawskie Stocznie Rzeczne przy ul. Czerniakowskiej na bazie Warsztatów Stoczniowych Okręgowego Zarządu Wodnego. W latach 1951-1954 do W.S.Rz. należała również stocznia

w Puławach. Na początku swojej działalności w latach 1951-1958 zakłady produkowały barki i przeprowadzały remonty kapitalne taboru pływającego po Wiśle. W latach 1958-1969 przystąpiono do budowy pchaczy barek typu „Żubr” i statków pasażerskich przystosowanych do pływania po jeziorach. W 1969 r. w ramach deglomeracji zakłady zostały zlikwidowane.

Wisła to nie tylko droga wodna, ale również miejsce do rekreacji i uprawiania wielu dyscyplin sportów wodnych. To właśnie nad brzegiem rzeki gromadzili się entuzjaści aktywnej formy wypoczynku. Tą zorganizowano formalnie w II poł. XIX w. pod nazwą Warszawskiego Towarzystwa Wioślarskiego - najstarsze polskie stowarzyszenie sportowe założone w 1878 r. Prawdziwą sławę i popularność przyniósł WTW rok 1932, kiedy załogi Klubu zdobyły na X Igrzyskach Olimpijskich w Los Angeles srebrny i brązowy medal.

WTW reaktywowane zostało w 1945 r., rozwiązane w 1951 r., aby ponownie powrócić do życia sportowego w 1956 r.

Dekada lat 90. XX w. była przysłowiowym gwoździem do trumny w realizacji planów z poprzedniej epoki. Nikt nie był zainteresowany poważnym rozwojem wiślanej infrastruktury, budową nowych ośrodków, przystani i klubów, ponieważ na wszystko notorycznie brakowało potrzebnych funduszy.

Wisła Anno Domini 2017 po wielu usilnych próbach jej ujarzmienia i ucywilizowania powróciła do stanu pierwotnego. Ponownie stała się dużym ekosystemem, gdzie żyją 44 gatunki ryb, wydry, bobry, żółwie błotne, zaskrońce, ok. 300 gatunków ptaków z czego 180 to gatunki lęgowe. Wisła jest siedliskiem aż 11 różnych kompleksów roślinnych, w tym posiadających najwyższą wartość przyrodniczą lasów łęgowych, które do dnia dzisiejszego są najmniej poznanym przez naukę typem środowisk roślinnych występujących na świecie.

Dzikie, zarośnięte wiślane łęgi są w chwili obecnej najbogatszym w gatunki zwierząt (ok. 300 gatunków) i roślin środowiskiem leśnym w Europie, będącym równorzędnym odpowiednikiem lasów deszczowych strefy tropikalnej w Ameryce Południowej. Wisła pełni również rolę jednego z najważniejszych „korytarzy” biologicznych w Europie, łączącego Morze Bałtyckie z Karpatami i wschód z zachodem, którym wędrują organizmy, i tym samym umożliwiają swobodną wymianę genetyczną między różnymi obszarami przyrodniczymi na terenie Europy.

Tekst i Fot. Przemysław Miller